سن آزمایش تراکم استخوان؛ راهنمای زمان‌بندی و غربالگری

مقدمه:

چرا «سن آزمایش تراکم استخوان» مهم است؟ پوکی استخوان (استئوپوروز) یک بیماری خاموش است؛ معمولاً بدون علامت پیش می‌رود تا وقتی که با یک ضربهٔ خفیف یا حتی یک پیچش ساده، شکستگی رخ می‌دهد. شکستگیِ ناشی از پوکی استخوان، به‌ویژه در ناحیهٔ لگن و ستون فقرات، می‌تواند به درد مزمن، افت عملکرد، کاهش کیفیت زندگی و حتی افزایش مرگ‌ومیر منجر شود. بر اساس اظهارات متخصصان غدد و متابولیسم استخوان، از هر سه زن بالای ۵۰ سال، یک نفر در طول عمر خود دچار شکستگی ناشی از پوکی استخوان می‌شود؛ رقمی که اهمیت غربالگری را دوچندان می‌کند.

آزمایش استاندارد برای ارزیابی سلامت استخوان، سنجش تراکم استخوان با DXA (دگزا) است؛ یک اسکن غیردردناک، سریع و کم‌دوز که تنها ۱۵ تا ۲۰ دقیقه طول می‌کشد و نیاز به تزریق ندارد. نتیجهٔ این اسکن با محاسبهٔ تراکم معدنی استخوان (BMD) به پزشک کمک می‌کند خطر شکستگی را برآورد و در صورت لزوم، درمان را زودتر آغاز کند.

در این راهنمای جامع، به این پرسش کلیدی پاسخ می‌دهیم: «چه سنی برای سنجش تراکم استخوان مناسب است؟» و بر اساس به‌روزترین توصیه‌های علمی، تفاوت‌ها در زنان و مردان، عوامل خطر، فاصلهٔ تکرار آزمایش، تفسیر نتایج و گام‌های بعدی را توضیح می‌دهیم. برای خوانندگانی که به دنبال یک جمع‌بندی عملی هستند، در طول متن بارها به عبارت سن آزمایش تراکم استخوان بازخواهیم گشت تا تصمیم‌گیری برای زمان‌بندی غربالگری ساده‌تر شود.

DXA چیست و چگونه انجام می‌شود؟

DXA (Dual-energy X-ray Absorptiometry) روشی تصویربرداری با دوز بسیار پایینِ اشعه ایکس است که میزان مواد معدنی (به‌ویژه کلسیم) در استخوان را می‌سنجد. طی اسکن، روی تخت DXA دراز می‌کشید و بازوی متحرک دستگاه از روی لگن و ستون فقرات عبور می‌کند؛ فرایندی سریع، بدون درد و بدون تزریق. طبق راهنمای بیماران بنیاد سلامت استخوان آمریکا (BHOF)، دز پرتوگیری از یک پرواز طولانی رفت‌وبرگشت هم کمتر است.

نتیجهٔ DXA معمولاً به‌صورت T-score گزارش می‌شود:

• T-score ۰ تا −۱: طبیعی

• T-score −۱ تا −۲٫۵: کاهش تودهٔ استخوان (استئوپنی)

• T-score ≤ −۲٫۵: پوکی استخوان (استئوپوروز)
  تشخیص نهایی علاوه بر T-score، به ریسک شکستگی (مثلاً با ابزار FRAX) و سابقهٔ شکستگی نیز وابسته است؛ ممکن است حتی با T-score بهتر از −۲٫۵، در صورت ریسک ۱۰ سالهٔ بالا یا وجود شکستگی‌های خاص بعد از ۵۰ سال، درمان لازم باشد.

سن آزمایش تراکم استخوان در زنان: از چه سنی غربالگری را شروع کنیم؟

توصیهٔ به‌روز کارگروه خدمات پیشگیری ایالات متحده (USPSTF)

به‌روزترین بیانیهٔ USPSTF (ژانویهٔ ۲۰۲۵) همچنان غربالگری پوکی استخوان را برای زنان ۶۵ ساله و بالاتر توصیه می‌کند. همچنین برای زنان یائسهٔ زیر ۶۵ سال که در ارزیابی ریسک، پرخطر محسوب می‌شوند، غربالگری با اندازه‌گیری BMD (DXA) توصیه شده است. دربارهٔ مردان، شواهد برای غربالگری همگانی هنوز ناکافی ارزیابی شده‌اند.

این مسیر توصیه‌ها، ادامهٔ همان جهت‌گیری نسخه‌های پیشین (۲۰۱۱ و ۲۰۱۸) است: غربالگری در همهٔ زنان ≥۶۵ و در زنان ۵۰–۶۴ سال در صورت برابری یا فراتر بودن ریسک ۱۰ سالهٔ شکستگی با ریسک یک زن ۶۵ سالهٔ سفیدپوست بدون عامل خطر (حدود ۹٫۳٪). ابزار رایگان FRAX برای برآورد این ریسک به‌کار می‌رود.

چرا حوالی یائسگی حساس است؟

روند کاهش تودهٔ استخوان در زنان، ۴–۵ سالِ اطراف یائسگی به‌علت افت استروژن، تندتر می‌شود و سپس با شیبی ملایم‌تر ادامه می‌یابد. برخی متخصصان غدد توصیه می‌کنند زنانی که در حوالی ۵۰ سالگی دارای عوامل خطر هستند، برای داشتن Baseline DXA زودتر اقدام کنند تا فرصت مداخلهٔ زودهنگام از دست نرود.

جمع‌بندی برای زنان

• اگر می‌پرسید «سن آزمایش تراکم استخوان» برای زن سالم بدون عامل خطر چیست؟ پاسخ مبتنی بر راهنماها: ۶۵ سالگی.

• اگر زیر ۶۵ هستید اما عوامل خطر دارید (پیشنهاد در ادامه)، غربالگری زودتر قابل توصیه است—گاهی حتی از ۵۰ سالگی.

سن آزمایش تراکم استخوان در مردان: چه زمانی و برای چه کسانی؟

USPSTF برای غربالگری همگانی مردان (بدون سابقهٔ شکستگی و عوامل ثانویه) شواهد کافی نمی‌بیند؛ یعنی «نمی‌توان تعادل سود/زیان را تعیین کرد». با این حال، BHOF توصیه می‌کند مردان ۷۰ ساله و بالاتر یا مردان ۵۰–۶۹ سال دارای عوامل خطر نیز دربارهٔ انجام DXA با پزشک خود صحبت کنند—به‌ویژه اگر بعد از ۵۰ سالگی شکستگی داشته‌اند.

جمع‌بندی برای مردان

• در نبود عوامل خطرِ خاص، پاسخ سفت‌وسختی که برای همهٔ مردان صدق کند نداریم؛ ولی بسیاری از نهادهای تخصصی و بنیادهای علمی، ۷۰ سالگی را برای بحث جدی دربارهٔ غربالگری پیشنهاد می‌کنند و در صورت ریسک بالا، زودتر.

چه کسانی باید زودتر از «سن استاندارد» آزمایش بدهند؟ (عوامل خطر)

اگر می‌خواهید بدانید «سن آزمایش تراکم استخوان» برای شما ممکن است زودتر باشد، به عوامل زیر توجه کنید. وجود یکی یا چند مورد از این‌ها معمولاً پزشک را به سمت غربالگری زودهنگام سوق می‌دهد:

• سابقهٔ خانوادگی پوکی استخوان یا شکستگی لگن/ستون فقرات در بستگان درجه‌یک.

• یائسگی زودرس یا دوره‌های طولانی آمنوره.

• مصرف سیگار و الکل (به‌ویژه مصرف مزمن).

• شاخص تودهٔ بدنی (BMI) پایین، سوءتغذیه، کمبود مزمن ویتامین D.

• بیماری‌ها: دیابت، پرکاری تیروئید، برخی بیماری‌های روماتیسمی و سوءجذب.

• داروها: گلوکوکورتیکوئیدها (کورتون‌ها)، برخی داروهای صرع، داروهای سرطان (مثلاً مهارکننده‌های آروماتاز).

• افسردگی و برخی درمان‌های مرتبط با آن—ارتباطی مشاهده شده، هرچند مکانیسم روشن نیست و پژوهش‌ها در جریان است.

در مجموع، اگر یکی از این شرایط را دارید، منطقی است دربارهٔ آغاز زودتر غربالگری با پزشک مشورت کنید و با کمک ابزار FRAX، ریسک ۱۰ سالهٔ شکستگی را بسنجید.

فواصل تکرار آزمایش: هر چند وقت یک‌بار DXA بدهیم؟

این پرسش پاسخ واحدی ندارد و به نتیجهٔ اولیه، عوامل خطر و درمان بستگی دارد:

• بیمهٔ Medicare در آمریکا، سنجش تراکم استخوان را معمولاً هر ۲۴ ماه پوشش می‌دهد و در صورت ضرورت پزشکی، زودتر هم ممکن است انجام شود.

• شواهد قدیمی‌تر USPSTF/AAFP تأکید می‌کنند که برای سنجش تغییر واقعی BMD، حداقل دو سال فاصله لازم است و حتی برخی مطالعات نشان داده‌اند که تکرارهای کوتاه‌مدت در زنان سالمند با BMD طبیعی، پیش‌بینی شکستگی را بهتر از سنجش پایه نمی‌کند.
• BHOF می‌گوید اگر درمان را شروع کرده‌اید یا نزدیک «آستانهٔ درمان» هستید، تکرار ۱–۲ ساله منطقی است؛ در غیر این‌صورت، فاصلهٔ طولانی‌تر هم می‌تواند کافی باشد—تصمیم باید شخصی‌سازی شود.

قاعدهٔ طلایی: DXA را «هر وقت نتیجه‌اش در تصمیم درمانی تفاوت ایجاد کند» تکرار کنید؛ مثلاً ۱–۲ سال پس از شروع یا تغییر درمان، یا زمانی که در مرز ورود به درمان هستید.

تفسیر نتایج: فقط عدد T-score مهم نیست

• T-score: مقایسهٔ BMD شما با میانگین یک بزرگسال جوان سالم.

• Z-score: مقایسهٔ BMD با افراد هم‌سن‌وسال. (برای قبل از یائسگی/مردان جوان‌تر مفیدتر است.)
  علاوه بر این‌ها، ابزار FRAX (محاسبهٔ ریسک ۱۰ سالهٔ شکستگی) و مؤلفه‌هایی مانند VFA (ارزیابی شکستگی‌های مهره‌ای با DXA)، و در برخی مراکز TBS (امتیاز بافت ترابکولار) می‌توانند تصویر کامل‌تری از ریسک ارائه دهند.

بر اساس BHOF، آستانه‌های تشخیصی T-score عبارت‌اند از: طبیعی (≥−۱)، استئوپنی (−۱ تا −۲٫۵)، استئوپوروز (≤−۲٫۵). اما اگر شکستگی خاص بعد از ۵۰ سالگی داشته‌اید یا FRAX ریسک بالایی نشان می‌دهد، ممکن است حتی با T-score بهتر از −۲٫۵ هم تشخیص و درمان مطرح شود.

تفاوت روش‌ها: چرا DXA معیار طلایی است؟

روش‌های محیطی (مثل QUS در پاشنه) ارزان‌تر و بدون اشعه‌اند و می‌توانند ریسک را تخمین بزنند، اما برای تشخیص و پایش درمان، معیارهای معتبر جهانی بر DXA مرکزی (لگن/ستون فقرات) تکیه دارند. برخی تکنیک‌های دیگر مثل QCT/BCT هم کاربردهای خاص دارند ولی عمومیت ندارند یا دوز بالاتر دارند.

بعد از تشخیص چه باید کرد؟ (از سبک زندگی تا درمان دارویی)

اگر DXA و ارزیابی بالینی نشان داد که ریسک شکستگی بالا است، پزشک یکی از این مسیرها را پیشنهاد می‌کند:

• اصلاح سبک زندگی: ورزش‌های تحمل وزن/تقویت عضلات، تمرین‌های تعادل برای پیشگیری از سقوط، بهینه‌سازی کلسیم و ویتامین D، قطع سیگار و محدودیت الکل.

• داروها:

  • بیس‌فسفونات‌ها (خوراکی/تزریقی) که سرعت از دست رفتن استخوان را کاهش می‌دهند.

  • دنوزوماب (تزریق هر ۶ ماه)؛

  • داروهای آنابولیک مثل تری‌پاراتاید (تحریک ساخت استخوان)؛

  • در برخی افراد منتخبِ جوان‌ترِ دچار علائم یائسگی، هورمون‌تراپی ممکن است مطرح شود.
    همهٔ این داروها (در صورت تجویز صحیح) خطر شکستگی را کاهش می‌دهند و به‌طور کلی تحمل‌پذیر هستند؛ ترس افراطی از عوارض نادر، به گفتهٔ متخصصان، می‌تواند منجر به کاهش استفادهٔ منطقی و متعاقباً افزایش شکستگی‌های قابل پیشگیری شود.

پرسش محوری: «سن آزمایش تراکم استخوان» برای من دقیقاً چند سال است؟

برای پاسخ عملی، دو اصل را هم‌زمان در نظر بگیرید:

1. سن به‌عنوان پایهٔ تصمیم

   • زنان بدون عامل خطر: ۶۵ سالگی.

   • مردان بدون عامل خطر: شواهد برای غربالگری همگانی ناکافی است، اما بسیاری از بنیادها و انجمن‌ها ۷۰ سالگی را برای گفت‌وگو دربارهٔ DXA پیشنهاد می‌کنند.

2. ریسک به‌عنوان تنظیم‌کنندهٔ سن

   • اگر زیر سن‌های فوق هستید ولی عوامل خطر دارید (سابقهٔ خانوادگی، سیگار/الکل، داروهای خاص، بیماری‌های همراه، یائسگی زودرس، BMI پایین، شکستگی بعد از ۵۰ سال)، سن آزمایش تراکم استخوان برای شما زودتر می‌شود—گاهی از ۵۰ سالگی و حتی زودتر بر اساس قضاوت پزشک و FRAX.

فرمول سادهٔ تصمیم‌گیری:
اگر زن هستید و ۶۵ ساله نشده‌اید یا مرد هستید و ۷۰ ساله نشده‌اید، FRAX را همراه با پزشک پر کنید؛ اگر ریسک ۱۰ سالهٔ شما به اندازهٔ ریسک یک زن ۶۵ سالهٔ بدون عامل خطر (≈۹٫۳٪) یا بیشتر است، اکنون زمان DXA است.

آمادگی برای DXA و نکات روز آزمون

• لباس راحت بدون دکمه/زیپ فلزی در ناحیهٔ لگن/کمر بپوشید تا مجبور به تعویض لباس نشوید؛

• آزمون بدون درد و غیرتهاجمی است؛ روی تخت دراز می‌کشید، بازوی دستگاه اسکن می‌کند؛

• تکنسین‌های آموزش‌دیده و تفسیر توسط فرد دارای صلاحیت (ترجیحاً با گواهی ISCD) اهمیت بالایی در کیفیت و دقت دارند.

اگر نتیجهٔ DXA طبیعی بود، آیا باز هم باید تکرار کنم؟

بستگی دارد. اگر کاملاً طبیعی است و عامل خطری ندارید، ممکن است فاصلهٔ طولانی‌تر منطقی باشد (لزومی ندارد هر سال تکرار کنید). شواهدی وجود دارد که تکرار زودهنگام در این گروه، پیش‌بینی شکستگی را نسبت به اندازه‌گیری پایه خیلی بهتر نمی‌کند. اما اگر مرزی/پایین است یا عوامل خطر دارید، پزشک می‌تواند ۱–۲ سال بعد تکرار را پیشنهاد کند.

جمع‌بندی کاربردی برای بیماران (چک‌لیست تصمیم‌گیری)

1. اگر زن هستید و به سن ۶۵ رسیده‌اید، وقت DXA است—حتی اگر علامتی ندارید.

2. اگر زن ۵۰–۶۴ ساله‌اید و عوامل خطر دارید، FRAX را با پزشک تکمیل کنید؛ اگر ریسک‌تان معادل/بیش از ریسک یک زن ۶۵ ساله بود (≈۹٫۳٪)، DXA را زودتر انجام دهید.

3. اگر مرد هستید و ۷۰ ساله‌اید یا ۵۰–۶۹ ساله با عوامل خطر (یا شکستگی پس از ۵۰ سال)، دربارهٔ DXA با پزشک مشورت کنید.

4. نتیجهٔ طبیعی؟ فاصلهٔ تکرار را با پزشک تنظیم کنید؛ نتیجهٔ مرزی یا درمان شروع شده؟ ۱–۲ سال بعد تکرار منطق دارد.

5. در هر حالت، ورزش تحمل وزن، ویتامین D/کلسیم کافی، ترک سیگار و محدودکردن الکل را جدی بگیرید—این‌ها اگرچه BMD را «جهشی» بالا نمی‌برند، اما خطر شکستگی و سقوط را کاهش می‌دهند و بخشی از استاندارد مراقبت‌اند.

کجا DXA بدهیم؟ (نقش مرکز و تیم متخصص)

کیفیت DXA تنها به دستگاه محدود نیست؛ آموزش تکنسین، کالیبراسیون دوره‌ای، و تجربهٔ رادیولوژیست/اندوکرینولوژیست در تفسیرِ مبتنی بر ریسک، نتیجه را دقیق‌تر و تصمیم‌گیری را مطمئن‌تر می‌کند.
در تهران، مرکز تصویربرداری و رادیولوژی راد در بلوار کشاورز با بهره‌گیری از تجهیزات پیشرفته و حضور پزشکان فوق تخصص تصویربرداری، خدمات سنجش تراکم استخوان (DXA) را با دقت بالا، گزارش استاندارد و مشاورهٔ تخصصی ارائه می‌کند. اگر قصد دارید برای Baseline DXA اقدام کنید یا در فواصل پایش درمان باشید، می‌توانید برای دریافت نوبت و مشاوره به این مرکز مراجعه کنید.

نتیجه‌گیری نهایی

اگر بخواهیم یک پاسخ کوتاه و عملی به پرسش «چه سنی برای سنجش تراکم استخوان مناسب است؟» بدهیم، باید بگوییم:

• زنان سالم بدون عامل خطر: ۶۵ سالگی؛

• زنان زیر ۶۵ با ریسک بالا: زودتر از ۶۵ و بر پایهٔ FRAX؛

• مردان: شواهد برای غربالگری همگانی ناکافی است، اما بسیاری از نهادهای تخصصی ۷۰ سالگی را (یا زودتر در صورت ریسک بالا/شکستگی بعد از ۵۰ سال) مناسب می‌دانند.
  از آنجا که پوکی استخوان خاموش پیش می‌رود و نتیجهٔ شکستگی‌ها می‌تواند جدی باشد، منطقی است با پزشک‌تان در مورد سن آزمایش تراکم استخوان صحبت کنید—به‌خصوص اگر یکی از عوامل خطر را دارید. DXA سریع، کم‌خطر و دقیق است و می‌تواند فرصت درمان زودهنگام را فراهم کند؛ فرصتی که تفاوت بین سالم ماندن و سال‌ها درگیری با عوارض یک شکستگی را رقم می‌زند.

منابع (برای مطالعهٔ بیشتر)

1. ColumbiaDoctors — When Should I Get a Bone Density Test? (Apr 18, 2025).
   https://www.columbiadoctors.org/news/when-should-i-get-bone-density-test ColumbiaDoctors

2. U.S. Preventive Services Task Force — Osteoporosis to Prevent Fractures: Screening (Recommendation, Jan 14, 2025).
   https://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/recommendation/osteoporosis-screening U.S. Preventive Services Task Force

3. JAMA/USPSTF — Screening for Osteoporosis to Prevent Fractures: Recommendation Statement (2025).
   https://jamanetwork.com/journals/jama/fullarticle/2829238 JAMA Network

4. AAFP — Screening for Osteoporosis: Recommendation Statement (2011).
   https://www.aafp.org/pubs/afp/issues/2011/0515/p1197.html AAFP

5. AAFP — Screening for Osteoporosis to Prevent Fractures (Summarized update, 2018).
   https://www.aafp.org/pubs/afp/issues/2018/1115/od1.html AAFP

6. Bone Health & Osteoporosis Foundation — Bone Density Test, T-score Interpretation, FRAX & When to Repeat (Last reviewed 2022).
   https://www.bonehealthandosteoporosis.org/patients/diagnosis-information/bone-density-examtesting/ Bone Health & Osteoporosis Foundation

7. Medicare.gov — Bone Mass Measurements (Coverage & Frequency).
   https://www.medicare.gov/coverage/bone-mass-measurements Medicare