سونوگرافی

سونوگرافی چیست و چگونه کار می‌کند؟

در سونوگرافی، دستگاه با تولید امواج فراصوتی (بسامد بالا و خارج از محدوده شنوایی انسان) این امواج را به بافت‌ها می‌فرستد. بخشی از موج‌ها از مرز بین بافت‌ها بازتاب می‌یابند؛ پروب/ترانسدیوسر همان موج‌های برگشتی را دریافت و به سیگنال الکتریکی تبدیل می‌کند؛ رایانه دستگاه نیز این الگوها را به تصویر زنده (سونـوگرام) تبدیل می‌کند.

• ژل سونوگرافی روی پوست زده می‌شود تا هوای میان پروب و پوست حذف و انتقال موج بهتر شود.
• تصویر نهایی به نوع بافت، زاویه پروب، عمق و تنظیمات اپراتور وابسته است؛ به همین دلیل مهارت متخصص تصویربرداری (سونولوژیست/رادیولوژیست) نقشی کلیدی در کیفیت و دقت دارد.

مودهای رایج تصویر

• B‑mode (دو بعدی): رایج‌ترین نمایش ساختاری با کنتراست خاکستری.
• M‑mode: برای بررسی حرکت ساختارهای متحرک (مثلاً دریچه‌های قلب در اکو).
• Doppler (داپلر رنگی/پاور/اسپکتـرال): برای اندازه‌گیری سرعت و جهت جریان خون و الگوی همودینامیک.
• 3D/4D: بازسازی حجمی (3D) و حجمی متحرک (4D)؛ در مامایی برای نمای چهره جنین جذاب است اما کاربرد پزشکی آن محدودتر از 2D است.
• Elastography (الاستوگرافی): سنجش سفتی بافت (مثلاً در کبد یا توده‌های پستان/تیروئید) برای کمک به تمایز خوش‌خیم/بدخیم.
• CEUS (سونوگرافی با کنتراست میکروحبابی): برای برخی اندیکاسیون‌های کبدی/کلیوی/پانکراس در مراکز مجهز.

تفاوت سونوگرافی با روش‌های دیگر تصویربرداری

• بدون اشعه یونیزان (برخلاف رادیوگرافی و CT)؛ مناسب بارداری و تکرارپذیری بالا.
• دقت عالی در بافت‌های نرم و ارگان‌های سطحی؛ اما برای استخوان و هوا (ریه/روده پرگاز) کارایی محدود دارد.
• در مقایسه با MRI: ارزان‌تر، سریع‌تر و در دسترس‌تر؛ ولی برای برخی ضایعات عمقی/عصبی/مغزی MRI ارجح است.
• اپراتور–دیپندنسی: مهارت پزشک و کیفیت دستگاه تأثیر زیادی بر خروجی دارد.

انواع سونوگرافی

۱) سونوگرافی بارداری (Obstetric Ultrasound)

• سه‌ماهه اول: تأیید بارداری، سن بارداری، محل لانه‌گزینی، ضربان قلب جنین، خارج‌رحمی.
• سه‌ماهه دوم (آنومالی اسکن): بررسی ساختار مغز، قلب، ستون فقرات، اندام‌ها؛ تشخیص ناهنجاری‌های مادرزادی؛ موقعیت جفت و مایع آمنیوتیک.
• سه‌ماهه سوم: رشد، وزن تخمینی، وضعیت قرارگیری جنین، داپلر بندناف/شریان‌های رحمی در بارداری‌های پرخطر.
• 3D/4D: برای ارزیابی برخی ناهنجاری‌های صورت/اسکلتی مفید است؛ اما برای «یادگاری» توصیه نمی‌شود (هشدار FDA درباره استفاده غیرپزشکی 3D/4D).

۲) سونوگرافی زنان و لگن (Pelvic/Gynecologic)

• ترانس‌ابدومینال و ترانس‌واژینال (TVS): رحم، آندومتر، تخمدان‌ها، لوله‌ها.
• تشخیص فیبروم، پولیپ، کیست ساده/کمپلکس، آندومتریوز، PID و پایش درمان.
• HSG با اشعه ایکس است؛ اما TVS داپلر برای ارزیابی جریان خون تخمدان/رحم و ناباروری مکمل عالی است.

۳) سونوگرافی شکم و لگن (Abdominal & Pelvic)

• کبد و صفرا: کبد چرب، توده‌ها، کیست‌ها، سنگ کیسه صفرا، اتساع مجاری.
• پانکراس و طحال: کیست/توده/التهاب.
• کلیه/مَثانه: سنگ، هیدرونفروز، کیست، توده، احتباس ادرار.
• پروستات/اسکروتوم (در مردان): اندازه پروستات، واریس بیضه (واریکوسل)، اپیدیدیمیت/ارکیت.

۴) سونوگرافی پستان

• تمایز کیست از توده جامد، ارزیابی ضایعات مشکوک ماموگرافی، هدایت بیوپسی.
• در زنان جوان با بافت متراکم، سونوگرافی مکمل مهمی است.

۵) سونوگرافی تیروئید و غدد بزاقی

• تعیین اندازه، ندول‌ها، ویژگی‌های بدخیمی، راهنمای بیوپسی FNAB.

۶) سونوگرافی داپلر عروقی

• وریدی اندام‌ها: رد/تأیید DVT.
• شریان کاروتید: تنگی/پلاک.
• عروق کلیوی/مزانتریک/پورت: ارزیابی فشار پورت و جریان‌ها.

۷) سونوگرافی عضلانی–اسکلتی و بافت نرم

• پارگی تاندون/لیگامان، هماتوم، آبسه، لیپوم، هدایت آسپیراسیون.

۸) کودکان و نوزادان

• کرانیال اولتراسوند در نوزادان (از ملاج)، پایلونفریت/هیدرونفروز، پیلوریک استنوزیس، اینتوساسپشن (هدایت ریداکشن).

۹) سونوگرافی هدایت اقدامات (Interventional/Guidance)

• هدایت بیوپسی‌ها، درناژ آبسه/کیست، بلوک عصبی، جایگذاری سوزن.
• دقت بالا، کاهش ریسک آسیب ساختارهای مجاور، بدون اشعه.

کاربردهای مهم سونوگرافی (با مثال‌های بالینی)

• شکم: درد RUQ → بررسی سنگ صفرا؛ توده کبدی → الگوهای اکو/داپلر؛ هپاتومگالی/اسپلنومگالی.
• لگن زنان: ناباروری → ضخامت آندومتر و جریان آندومتر-رحمی؛ خونریزی غیرطبیعی → پولیپ/هایپرپلازی؛ کیست تخمدان ساده vs کمپلکس.
• ادراری: سنگ کلیه/حالـب، هیدرونفروز، عفونت مکرر؛ مثانه پر برای ارزیابی باقیمانده.
• پستان: توده لمس‌شده → کیست یا سالید؟ هدایت بیوپسی.
• عروق: تورم اندام تحتانی → رد DVT؛ TIA → داپلر کاروتید.
• اورژانس: پروتکل FAST برای خونریزی داخلی پس از تروما.
• پوست/بافت نرم: تمایز سلولیت از آبسه، هدایت درناژ.
• تیروئید: ندول با میکروکلسیفیکاسیون و هایپوائکو → ارجاع به FNAB.

مزایا و محدودیت‌های سونوگرافی

مزایا

• ایمن، بدون اشعه، تکرارپذیر؛ مناسب بارداری و کودکان.
• در دسترس و مقرون‌به‌صرفه؛ گزارش سریع.
• Real-time: مشاهده حرکت، هدایت سوزن.
• تنوع ابزار: 2D/3D/4D، داپلر، الاستوگرافی، CEUS.

محدودیت‌ها

• وابسته به مهارت اپراتور و کیفیت دستگاه.
• نفوذپذیری محدود در بافت‌های گازی/استخوانی.
• گاهی برای تکمیل تشخیص به CT/MRI نیاز است.

آمادگی‌های پیش از سونوگرافی

• شکم/کبد/صفرا/پانکراس: معمولاً ۸–۱۲ ساعت ناشتایی (کاهش گاز و دید بهتر صفرا).
• کلیه/مثانه/لگن: مثانه پُر (نیم تا یک لیتر آب، عدم ادرار تا زمان فراخوان).
• تیروئید/پستان/بافت نرم: آمادگی خاصی نیاز ندارد.
• بارداری: معمولاً بدون آمادگی خاص؛ بسته به سن بارداری، گاهی مثانه نیمه‌پر.
• ترانس‌واژینال: مثانه خالی؛ خارج کردن تامپون/کاپ پیش از شروع.
• داروها: با پزشک هماهنگ؛ اغلب قطع لازم نیست.
• لباس: راحت و بدون زیورآلات ناحیه مورد بررسی.

مراحل انجام سونوگرافی (چه اتفاقی می‌افتد؟)

1. پذیرش و توضیح فرایند؛ تکمیل فرم‌ها و بررسی آمادگی‌ها.
2. قرارگیری روی تخت (طاق‌باز یا لترال) و استفاده از ژل روی پوست.
3. حرکت پروب روی ناحیه و گرفتن نماهای استاندارد؛ در TVS/TRUS پروب وارد کانال مربوطه می‌شود (با پوشش و ژل).
4. ثبت تصاویر و ویدیوهای لازم؛ در صورت نیاز، داپلر/الاستوگرافی هم فعال می‌شود.
5. پایان کار و پاک‌کردن ژل؛ بازگشت به فعالیت روزمره.
6. گزارش توسط رادیولوژیست؛ در مراکز مجهز اغلب همان روز آماده است.

ایمنی سونوگرافی و نکات مهم

• سونوگرافی اشعه ندارد و با شواهد فعلی، بی‌خطر محسوب می‌شود؛ با این حال استفاده باید پزشکی و هدفمند باشد.
• در بارداری، انجام مکرر و بی‌دلیل توصیه نمی‌شود؛ کیفیت و ضرورت پزشکی ملاک است.
• 3D/4D برای تفریح/یادگاری توصیه نمی‌شود؛ هدف، تشخیص و مراقبت است.
• عوارض جدی گزارش نشده؛ ناراحتی خفیف در TVS/TRUS طبیعی است و سریع برطرف می‌شود.

چه زمانی ممکن است CT یا MRI لازم شود؟

• ضایعات عمقی کبد/پانکراس که در US مبهم‌اند → MRI/CT.
• بررسی جامع مغز/نخاع/اعصاب → MRI.
• تروماهای چند ارگانی/بررسی ریه → CT.
• ارزیابی مرحله‌بندی تومورها → CT/MRI برحسب مورد.

انتخاب مرکز مناسب سونوگرافی

چون سونوگرافی اپراتور–دیپندنـت است، انتخاب مرکز و پزشک باتجربه‌ اهمیت حیاتی دارد. دستگاه‌های به‌روز (داپلر پیشرفته، پروب‌های High‑frequency، الاستوگرافی، CEUS) و پروتکل‌های استاندارد کیفیت تشخیص را بالا می‌برند.
در تهران، مرکز تصویربرداری و رادیولوژی راد (بلوار کشاورز) با بهره‌گیری از تجهیزات دیجیتال پیشرفته و همراهی رادیولوژیست‌های فوق تخصص، پزشک خانم برای بانوان، طیف کامل خدمات سونوگرافی (از شکم و لگن و تیروئید تا پستان، داپلر عروق و سونوگرافی‌های بارداری 2D/3D/4D) را با گزارش‌دهی دقیق و به‌موقع ارائه می‌کند. اگر برای شما یا بیمارانتان دقت تشخیص و احترام به حریم خصوصی مهم است، راد انتخابی مطمئن است.

سؤالات متداول درباره سونوگرافی

۱) آیا سونوگرافی درد دارد؟
خیر. سونوگرافی روی پوست بدون درد است؛ فقط ممکن است سردی ژل یا فشار ملایم پروب احساس شود. در TVS/TRUS حس فشار خفیف طبیعی است.

۲) آیا برای جنین ضرر دارد؟
با توجه به داده‌های علمی، سونوگرافی در بارداری ایمن است؛ با این حال باید پزشکی و هدفمند انجام شود، نه برای مقاصد تفریحی.

۳) نتیجه سونوگرافی چه زمانی آماده می‌شود؟
در اغلب مراکز، همان روز یا ظرف مدت کوتاه. در موارد پیچیده، ممکن است نیاز به بررسی تکمیلی باشد.

۴) چند وقت یک بار می‌توان سونوگرافی کرد؟
محدودیت سخت‌گیرانه‌ای وجود ندارد؛ اما تکرار آزمون باید بر اساس نیاز بالینی و تجویز پزشک باشد.

۵) آیا برای همه سونوگرافی‌ها باید ناشتا بود؟
خیر. ناشتا بودن بیشتر برای شکم/صفرا توصیه می‌شود؛ برای کلیه/مثانه باید آب بنوشید تا مثانه پُر باشد؛ سایر نواحی معمولاً آمادگی خاصی ندارند.

۶) اگر ماموگرافی‌ام طبیعی بود، آیا باز هم سونوگرافی پستان لازم است؟
در بافت متراکم پستان یا در صورت لمس توده، سونوگرافی مکمل ارزشمندی است و می‌تواند ضایعات پنهان در ماموگرافی را نشان دهد.