راهنمای جامع رادیوگرافی ستون فقرات تمام‌قد (Full Spine Radiography)

مقدمه

تصویربرداری از ستون فقرات همیشه یکی از بخش‌های مهم رادیولوژی تشخیصی بوده است. در بسیاری از بیماران، تصویربرداری یک بخش کوچک (مثلاً یک مهره یا یک بخش کمری) کافی نیست و نیاز داریم کل ستون فقرات را در یک نما بررسی کنیم. اینجا است که رادیوگرافی تمام‌قد ستون فقرات (Full Spine X-ray یا Total Spine Radiography) وارد می‌شود.

Full Spine X-ray به‌ویژه در بررسی ناهنجاری‌های اسکلتی مانند اسکولیوز (Scoliosis)، کایفوز (Kyphosis)، لوردوز (Lordosis) و همچنین مشکلات اندام تحتانی نظیر Genu Varum (پای پرانتزی) و Genu Valgum (پای ضربدری) اهمیت دارد.

این روش علاوه بر تشخیص اولیه، برای پیگیری درمان بیماران (ارتوپدی، جراحی، فیزیوتراپی و …) و همچنین برای مستندسازی تغییرات در طول زمان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در این مقاله، با رویکردی علمی و تخصصی مناسب دانشجویان و تکنولوژیست‌های رادیولوژی، به بررسی کامل این روش تصویربرداری خواهیم پرداخت. همچنین بخشی ویژه برای بیماران اضافه شده است تا آن‌ها نیز بتوانند آگاهی مناسبی درباره‌ی این نوع تصویربرداری به دست آورند.

مبانی فیزیکی و رادیولوژیک

در رادیوگرافی Full Spine، مهم‌ترین چالش طول زیاد ستون فقرات است. ستون فقرات از مهره‌های گردنی (C1) تا مهره‌های خاجی (Sacrum) حدود 70 سانتی‌متر طول دارد و در کودکان یا نوجوانان بلندقد ممکن است حتی بیشتر شود.

مشکلات فیزیکی:

1. سایز کاست: در سیستم‌های آنالوگ، کاست‌های استاندارد اغلب کوچک‌تر از طول ستون فقرات هستند.

2. اعوجاج (Distortion): هرچه فاصله تیوب کمتر باشد، بزرگنمایی و اعوجاج بیشتر خواهد بود.

3. یکنواختی تابش: به دلیل طول زیاد ناحیه مورد تصویربرداری، احتمال ایجاد تفاوت در شدت تابش (Exposure Variation) وجود دارد.

راهکارها:

• افزایش فاصله تیوب تا حدود 180 سانتی‌متر

• استفاده از دتکتورهای دیجیتال بلند یا تکنیک‌های stitching

• استفاده از الگوریتم‌های پردازش دیجیتال برای کاهش اعوجاج

اندیکاسیون‌های بالینی (Clinical Indications)

در ارتوپدی و اسکلتی:

• تشخیص و پیگیری اسکولیوز (اندازه‌گیری زاویه Cobb)

• بررسی کایفوز و لوردوز

• بررسی اختلاف طول اندام‌ها و اثر آن بر راستای ستون فقرات

• ارزیابی وضعیت بیماران قبل و بعد از جراحی ارتوپدی (مانند فیکساتورهای ستون فقرات یا زانو)

در نورولوژی و جراحی اعصاب:

• بررسی انحرافات ستون فقرات قبل از جراحی

• ارزیابی نتایج جراحی‌های اصلاحی

در کودکان و نوجوانان:

• بررسی رشد غیرطبیعی استخوان‌ها

• پیگیری بیماران اسکولیوز در حال رشد

تکنیک‌ها و روش‌ها

۱. Single Exposure

• استفاده از کاست بزرگ (معمولاً در سیستم‌های آنالوگ یا CR)

• بیمار در حالت ایستاده قرار می‌گیرد

• اشکال: در دسترس نبودن کاست‌های بسیار بزرگ، دوز تابشی نسبتاً بالا

۲. Long Detector

• دتکتور دیجیتال بزرگ که امکان تصویربرداری از کل ستون فقرات را در یک نما می‌دهد.

• مزایا: کیفیت بالا، کاهش نیاز به stitching

• معایب: هزینه بالا، در همه مراکز موجود نیست

۳. Scanogram

• بیمار به‌صورت ایستاده یا درازکش قرار می‌گیرد و دستگاه به‌صورت اسکن حرکت می‌کند.

• بیشتر برای بررسی اختلاف طول اندام‌ها استفاده می‌شود.

• تصویر به‌صورت دیجیتال به هم متصل می‌شود.

۴. Stitching

• در سیستم‌های DR (Digital Radiography) یا CR (Computed Radiography) چند تصویر جداگانه از بخش‌های مختلف ستون فقرات گرفته می‌شود.

• نرم‌افزار دستگاه این تصاویر را به هم متصل می‌کند و یک تصویر نهایی Full Spine تولید می‌شود.

• چالش اصلی: Misalignment (ناهماهنگی بین تصاویر) و ایجاد خط اتصال (Seam artifact).

چالش‌ها و محدودیت‌ها

• اعوجاج هندسی به‌ویژه در نواحی کناری تصویر

• Variation در Exposure بین بخش‌های بالایی و پایینی تصویر

• حرکت بیمار در طول تصویربرداری

• نیاز به دوز تابشی بالا به دلیل طول زیاد ستون فقرات

• محدودیت‌های فنی در مراکزی که دستگاه‌های DR/CR پیشرفته ندارند

حفاظت پرتویی (Radiation Protection)

از آنجا که Full Spine X-ray معمولاً برای بیماران جوان (نوجوانان با اسکولیوز) تجویز می‌شود، رعایت اصول حفاظت پرتویی بسیار مهم است:

• استفاده از گان سربی برای پوشش ارگان‌های حساس (به‌ویژه تیروئید و غدد جنسی)

• استفاده از فیلترهای کامپنسیشن برای یکنواخت کردن تابش

• تنظیم دقیق پارامترهای kVp و mAs برای کاهش دوز دریافتی

• در صورت امکان، استفاده از روش‌های غیرتابشی مثل MRI یا EOS Imaging (سیستم دوز پایین)

نکات تخصصی برای دانشجویان و تکنولوژیست‌های رادیولوژی

1. در بیماران اسکولیوزی باید توجه داشت که گاهی لازم است نماهای AP و Lateral Standing در یک جلسه انجام شوند.

2. فاصله تیوب تا دتکتور (SID) بهتر است بین 180 تا 200 سانتی‌متر باشد.

3. برای کاهش Artifact در stitching بهتر است بیمار کاملاً بی‌حرکت بایستد.

4. استفاده از Compensating Filter در ناحیه شانه‌ها کمک می‌کند که تراکم یکنواخت به‌دست آید.

5. زاویه Cobb باید دقیقاً توسط پزشک اندازه‌گیری شود، اما کیفیت تصویر اولیه توسط تکنولوژیست نقش کلیدی دارد.

بخشی ویژه برای بیماران

رادیوگرافی ستون فقرات تمام‌قد یک روش ساده، سریع و بدون درد است که پزشک با کمک آن می‌تواند راستای ستون فقرات شما را بررسی کند.

• این روش معمولاً برای بیمارانی که دچار قوز، انحراف ستون فقرات یا مشکلات زانو هستند تجویز می‌شود.

• تصویربرداری در حالت ایستاده انجام می‌شود.

• اگر خانم هستید و احتمال بارداری وجود دارد، حتماً قبل از تصویربرداری به تکنسین اطلاع دهید.

• در طول تصویربرداری از محافظ‌های سربی استفاده می‌شود تا دوز اشعه به اندام‌های حساس کاهش یابد.

جمع‌بندی

رادیوگرافی Full Spine یکی از پرکاربردترین و در عین حال چالش‌برانگیزترین روش‌های تصویربرداری است. موفقیت در این تکنیک به دانش و مهارت تکنولوژیست رادیولوژی، کیفیت تجهیزات، و رعایت اصول حفاظت پرتویی بستگی دارد.

برای بیماران، این روش امکان پیگیری دقیق درمان و تشخیص صحیح را فراهم می‌آورد. برای دانشجویان و تکنولوژیست‌ها، یادگیری تکنیک‌های صحیح انجام و آشنایی با مشکلات رایج، کلید موفقیت در کار بالینی است.

منابع:

1. Radiopaedia.org – Full spine radiography

2. American College of Radiology (ACR) – Appropriateness Criteria for Scoliosis

3. Bushong, S.C. – Radiologic Science for Technologists

4. WHO – Radiation protection in pediatric imaging