کمردرد یکی از شایع‌ترین دلایل مراجعه به پزشک است و بیش از ۸۰٪ افراد در طول زندگی خود حداقل یک‌بار آن را تجربه می‌کنند. برای تشخیص علت کمردرد، رادیوگرافی مهره‌های لومبار (Lumbar Spine X-Ray) اولین و پایه‌ای‌ترین روش تصویربرداری محسوب می‌شود. این روش به پزشک کمک می‌کند تا وضعیت استخوان‌ها، فضای بین مهره‌ای، لغزش‌ها، شکستگی‌ها، انحرافات ستون فقرات و علائم دژنراتیو (فرسایشی) را بررسی کند.
در مراکزی مانند مرکز رادیولوژی و سونوگرافی راد، رادیوگرافی لومبار با سیستم دیجیتال و دز پایین انجام می‌شود تا بیمار سریع، دقیق و ایمن تصویربرداری شود.
ناحیه لومبار و اهمیت بررسی آن
ناحیهٔ کمری ستون فقرات (Lumbar Spine) شامل پنج مهرهٔ اصلی L1 تا L5 است که بین بخش توراسیک (سینه‌ای) و ساکرال (خاجی) قرار دارند. این بخش بیشترین وزن بدن را تحمل می‌کند و از پرتحرک‌ترین قسمت‌های ستون فقرات به شمار می‌رود.
به‌همین دلیل، بیشتر آسیب‌های مکانیکی، فرسایشی و تروماها در همین ناحیه رخ می‌دهد؛ از جمله:
- لغزش مهره (Spondylolisthesis)
- دیسک کمر (Disc Degeneration / Herniation)
- شکستگی‌های فشاری در اثر پوکی استخوان
- آرتروز مفاصل فاست (Facet Arthrosis)
- اسکولیوز یا کیفوز ناحیه کمری
هدف از انجام رادیوگرافی لومبار
- ارزیابی درد کمر و پایینی پشت بدن (Low Back Pain)
- بررسی شکستگی‌ها یا آسیب‌های ناشی از سقوط یا تصادف
- بررسی تغییرات دژنراتیو یا آرتروز مهره‌ها
- تشخیص لغزش مهره یا ناپایداری ستون فقرات
- ارزیابی وضعیت بعد از جراحی فیوژن، پلیت یا پیچ‌گذاری
- تشخیص ناهنجاری‌های مادرزادی یا انحراف ستون فقرات (اسکولیوز، لوردوز غیرطبیعی)
نماهای اصلی در رادیوگرافی لومبار
| نما | توضیحات و کاربرد |
|---|---|
| AP (Anteroposterior) | بیمار به پشت می‌خوابد یا می‌ایستد؛ برای مشاهده تقارن مهره‌ها و فضای دیسک. |
| Lateral (جانبی) | مهم‌ترین نما برای ارزیابی لغزش مهره (spondylolisthesis)، شکستگی‌ها و فاصلهٔ دیسک‌ها. |
| Oblique (مایل چپ و راست) | برای مشاهده مفاصل فاست (facet joints) و ناهنجاری‌های پارس اینترآرتیکولاریس. |
| Spot L5–S1 (Cone-down lateral) | تمرکز بر اتصال مهرهٔ L5 و ساکروم برای تشخیص شکستگی یا لغزش جزئی. |
| Weight-Bearing (ایستاده) | برای بررسی الاینمنت و پایداری ستون فقرات هنگام تحمل وزن بدن. |
در سیستم‌های دیجیتال، تصاویر این نماها به صورت خودکار در نرم‌افزار PACS کنار هم نمایش داده می‌شوند تا رادیولوژیست بتواند مقایسه و تفسیر دقیق انجام دهد.
روش انجام رادیوگرافی مهره‌های لومبار
۱. آماده‌سازی بیمار
- بیمار باید هرگونه فلز، کمربند، دکمه یا جسم فلزی در ناحیه شکم و کمر را خارج کند.
- در صورت احتمال بارداری، تکنسین باید حتماً مطلع شود تا اقدامات ایمنی خاص انجام شود.
- لباس مخصوص بدون فلز به بیمار داده می‌شود.
۲. موقعیت‌دهی (Positioning)
- برای نمای AP: بیمار به پشت خوابیده، پاها کمی خم تا قوس کمر کاهش یابد.
- برای نمای Lateral: بیمار به پهلو خوابیده و زانوها کمی خم می‌شود تا محور ستون صاف شود.
- برای نماهای مایل (Oblique): بدن بیمار حدود ۴۵ درجه چرخانده می‌شود.
- پرتوی مرکزی معمولاً در سطح L3 (حدود ۵ سانتی‌متر بالاتر از خار ایلیاک) تنظیم می‌شود.
۳. تصویربرداری دیجیتال
- در سیستم Digital Radiography (DR) تصویر بلافاصله پس از تابش روی مانیتور ظاهر می‌شود.
- تکنسین در همان لحظه کیفیت، وضوح و کنتراست را بررسی می‌کند.
- در صورت نیاز به تکرار، تنظیمات با کمترین دز تابش انجام می‌شود.
یافته‌های معمول در رادیوگرافی لومبار
رادیولوژیست در گزارش، موارد زیر را بررسی می‌کند:
- تقارن مهره‌ها و ترازبندی ستون فقرات.
- فاصلهٔ بین مهره‌ای (Disc Space Height).
- ضخامت استخوان و تراکم آن (نشانه‌های پوکی استخوان).
- وجود شکستگی‌های فشاری یا ترک‌دار.
- لغزش مهره‌ها نسبت به هم (Spondylolisthesis).
- وجود آرتروز مفاصل فاست یا خارهای استخوانی (Osteophytes).
- تغییر شکل‌های ستون فقرات مانند لوردوز، کیفوز یا اسکولیوز.
- موقعیت پیچ‌ها و پلیت‌ها در بیماران جراحی‌شده.
رادیوگرافی دیجیتال لومبار (Digital Lumbar Radiography)
در مراکز پیشرفته مانند راد، این تصویربرداری با فناوری دیجیتال انجام می‌شود.
مزایای کلیدی:
- دقت بالا و وضوح بیشتر جزئیات استخوانی.
- کاهش دز تابش تا ۵۰٪ نسبت به فیلم سنتی.
- امکان اصلاح روشنایی و کنتراست بدون نیاز به تکرار تابش.
- مقایسهٔ آسان تصاویر قبلی و فعلی برای پیگیری درمان.
- ارسال سریع تصاویر برای پزشک ارجاع‌دهنده از طریق سیستم PACS.
کاربرد رادیوگرافی لومبار پویا (Dynamic Lumbar Radiography)
در برخی بیماران، به‌ویژه با ناپایداری ستون فقرات یا لغزش مهره‌ها، ممکن است رادیولوژیست دستور تصویربرداری پویا (Dynamic / Flexion-Extension Views) بدهد.
در این روش:
- از بیمار خواسته می‌شود ستون فقرات را خم (Flexion) و راست (Extension) کند.
- دو تصویر مجزا گرفته می‌شود.
- این دو تصویر به پزشک کمک می‌کند تا لغزش یا بی‌ثباتی بین مهره‌ها را در حرکت واقعی ببیند.
در سیستم‌های DDR (Dynamic Digital Radiography) جدید، این حرکت حتی به صورت ویدئو ضبط می‌شود تا تحلیل دقیق‌تر انجام شود.
حفاظت پرتویی در رادیوگرافی لومبار
از آنجا که ناحیهٔ شکم و لگن در معرض تابش قرار می‌گیرد، رعایت اصول محافظت اهمیت ویژه‌ای دارد:
- استفاده از پیش‌بند و شیلد سربی برای گنادها در مردان و زنان (در صورت امکان).
- تنظیم دقیق فیلد تابش برای پوشش تنها ناحیه مورد نیاز.
- استفاده از فیلترهای آلومینیومی برای حذف پرتوهای کم‌انرژی.
- کاهش mAs تا حدی که هنوز کیفیت تشخیصی حفظ شود (رعایت اصل ALARA).
- در زنان باردار، انجام تصویربرداری فقط در موارد اضطراری و با تأیید پزشک.
مزایا و محدودیت‌های رادیوگرافی لومبار
| مزایا | محدودیت‌ها |
|---|---|
| سریع و کم‌هزینه | بافت نرم و دیسک‌ها به‌وضوح دیده نمی‌شوند |
| مناسب برای ارزیابی استخوان و انحراف | اطلاعات عملکردی (اعصاب و لیگامان‌ها) را نشان نمی‌دهد |
| قابل انجام در وضعیت ایستاده یا خوابیده | در بیماران چاق یا با درد شدید ممکن است کیفیت تصویر پایین بیاید |
| مناسب برای پیگیری درمان یا جراحی | محدودیت در تشخیص دیسک فتق‌یافته یا تنگی کانال نخاعی (نیاز به MRI) |
موارد جایگزین یا تکمیلی
در موارد خاص، بسته به نیاز تشخیصی، ممکن است پزشک تصویربرداری‌های زیر را تجویز کند:
- MRI ستون فقرات کمری: برای بررسی دیسک‌ها، نخاع و اعصاب (بدون اشعه).
- CT Scan: برای ارزیابی شکستگی‌های پیچیده یا جزئیات استخوانی بعد از تروما.
- DEXA Scan: برای اندازه‌گیری تراکم استخوان و تشخیص پوکی استخوان.
نکات گزارش‌دهی برای رادیولوژیست
رادیولوژیست در گزارش خود باید موارد زیر را به‌صورت دقیق بنویسد:
- تقارن مهره‌ها و وضعیت ترازبندی.
- ارتفاع فضای دیسک و وجود کلسیفیکاسیون.
- تراکم استخوانی و وجود شکستگی.
- لغزش یا جابه‌جایی (در درجات ۱ تا ۴).
- وضعیت مفاصل فاست و وجود استئوفیت.
- هرگونه جسم خارجی یا پلیت و پیچ جراحی.
- جمع‌بندی نهایی با تفسیر بالینی.
نکات کلیدی برای بیمار
- رادیوگرافی لومبار معمولاً بدون درد است و تنها چند دقیقه طول می‌کشد.
- پس از تصویربرداری می‌توانید فعالیت‌های روزمره را از سر بگیرید.
- اگر باردار هستید، حتماً قبل از تصویربرداری به تکنسین اطلاع دهید.
- گزارش نهایی توسط رادیولوژیست بررسی و ظرف مدت کوتاهی آماده می‌شود.
معرفی مرکز رادیولوژی و سونوگرافی راد
مرکز رادیولوژی و سونوگرافی راد یکی از مراکز پیشرو در انجام رادیوگرافی دیجیتال ستون فقرات کمری (Lumbar Spine DR) در کشور است.
در این مرکز:
- تصویربرداری با سیستم دیجیتال DR و DDR با وضوح بالا و دز پایین انجام می‌شود.
- امکان بررسی پویای ستون فقرات (Dynamic Lumbar) در حالت خم و راست وجود دارد.
- گزارش توسط رادیولوژیست‌های متخصص ستون فقرات تفسیر و در کوتاه‌ترین زمان آماده می‌شود.
- تصاویر بیماران در سیستم PACS ذخیره و برای پزشک ارجاع‌دهنده ارسال می‌گردد.
منابع
- Radiopaedia — Lumbar Spine Radiograph – https://radiopaedia.org/articles/lumbar-spine-radiograph
- American College of Radiology (ACR) — Appropriateness Criteria: Low Back Pain
- Musculoskeletal Key — Lumbar Spine Radiography and Positioning
- PMC Journal — Digital Lumbar Imaging in Degenerative Spine Disorders
- RSNA — Dynamic Radiography Applications for Spine Evaluation
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.