مقدمه
زانو یکی از پیچیده‌ترین مفاصل بدن است؛ مفصلی که درگیر تحمل وزن، حرکت، تعادل و فعالیت‌های روزمره است. هرگونه آسیب، درد یا تغییر در ساختار آن می‌تواند تأثیر زیادی بر کیفیت زندگی داشته باشد. رادیوگرافی زانو (Knee X-Ray) نخستین و پایه‌ای‌ترین روش برای بررسی این مفصل محسوب می‌شود و به پزشک امکان می‌دهد ساختار استخوانی، مفصل، وضعیت آرتروز، وجود شکستگی یا جابه‌جایی را مشاهده کند.
در کلینیک‌ها و مراکز تصویربرداری، رادیوگرافی زانو به عنوان «استاندارد اولیهٔ تشخیص» در بیماران با درد، تورم، صدا یا محدودیت حرکتی زانو انجام می‌شود و همچنان جایگاه خود را در کنار روش‌های پیشرفته‌تر مانند MRI یا CT-Scan حفظ کرده است.
مبانی فیزیکی و روش انجام رادیوگرافی زانو
در این روش، پرتوهای ایکس از مفصل زانو عبور کرده و بسته به چگالی بافت‌ها، بخشی از آن جذب یا از بدن عبور می‌کند. استخوان‌های فشرده مانند فمور (ران)، تیبیـا (درشت‌نی) و پاتلا (کشکک) پرتو را بیشتر جذب کرده و به رنگ روشن‌تر دیده می‌شوند؛ در حالی که فضای مفصل یا بافت نرم تیره‌تر است.
نکته: استفاده از سیستم‌های دیجیتال امروزی (DR) باعث شده تا کیفیت تصویر، وضوح و امکان بزرگ‌نمایی به‌مراتب بهتر از فیلم‌های سنتی باشد، در عین کاهش دُز تابش.
انواع نماهای رادیوگرافی زانو
برای به‌دست آوردن تصویر کامل از مفصل، نماهای مختلفی از زانو تهیه می‌شود. انتخاب نما به هدف بالینی پزشک بستگی دارد:
۱. نمای قدامی–خلفی (AP View)
بیمار معمولاً ایستاده یا خوابیده به پشت قرار می‌گیرد.
پرتو به‌صورت مستقیم از جلوی زانو وارد می‌شود.
کاربرد: بررسی فضای مفصلی، وضعیت استخوان ران و درشت‌نی، و تشخیص آرتروز یا شکستگی‌های آشکار.
۲. نمای جانبی (Lateral View)
بیمار به پهلو خوابیده و زانوی موردنظر خم می‌شود (حدود ۳۰–۴۵ درجه).
کاربرد: مشاهده بهتر پاتلا، افیوژن (تجمع مایع مفصلی)، و بررسی شکستگی‌های پشتی استخوان‌ها.
۳. نمای اسکایلاین یا سان‌رایز (Sunrise / Skyline View)
در حالت خم‌شده‌ی زانو با زاویه خاص گرفته می‌شود.
کاربرد: ارزیابی مفصل پاتلوفمورال (کشکک–ران) برای تشخیص دررفتگی پاتلا یا آرتروز مفصل کشککی.
۴. نمای تونل یا نچبلت (Tunnel View / Intercondylar View)
بیمار به حالت خاصی قرار می‌گیرد که پرتو بین کندیل‌های فمور عبور کند.
کاربرد: بررسی سطوح مفصلی و ضایعات کندیل‌ها (به‌ویژه در ضایعات استرسی یا دژنراتیو).
۵. نمای وزن‌بر (Weight-Bearing View)
بیمار در حالت ایستاده با تحمل وزن کامل بدن قرار می‌گیرد.
کاربرد: برای ارزیابی میزان تخریب مفصل و درجهٔ آرتروز، به‌ویژه در بیماران مسن.
کاربردهای بالینی رادیوگرافی زانو
تشخیص شکستگی‌ها و دررفتگی‌ها:
نخستین بررسی در تروما یا سقوط، جهت ارزیابی شکستگی فمور، تیبیـا یا پاتلا.آرتروز زانو (Osteoarthritis):
کاهش فضای مفصلی، وجود خارهای استخوانی (استئوفیت)، اسکلروز زیرغضروفی. نماهای وزن‌بر در این زمینه حیاتی‌اند.التهاب مفصل و افیوژن (Effusion):
افزایش تراکم در پشت پاتلا یا وجود خطوط چربی نشانه‌ای از مایع مفصلی.پیگیری پس از جراحی یا تعویض مفصل زانو (TKA):
بررسی وضعیت پروتز، تراز، تثبیت پیچ‌ها و پلیت‌ها.ارزیابی ناهنجاری‌های مادرزادی یا اسکلتی:
مانند ژنوواروم (پای پرانتزی) یا ژنووالگوم (پای ضربدری).بیماری‌های متابولیک استخوان:
مانند استئوپروز، استئومالاسی، یا ضایعات استخوانی در زمینهٔ دیابت یا عفونت.
آمادگی بیمار و نکات اجرایی
| مورد | توضیح |
|---|---|
| لباس و اشیای فلزی | بیمار باید هرگونه جسم فلزی، ساعت، زنجیر یا جیب فلزی را از ناحیه زانو خارج کند. |
| محافظت پرتویی | در صورت امکان از پیشبند سربی برای نواحی تناسلی و تیروئید استفاده شود. |
| وضعیت بیمار | بسته به نما، بیمار ممکن است ایستاده، خوابیده یا در زاویه خاصی قرار گیرد. |
| تنفس و حرکت | در زمان تابش باید کاملاً بی‌حرکت بماند تا تصویر واضح به‌دست آید. |
| ثبت دیجیتال | تصاویر دیجیتال فوراً در سیستم PACS ذخیره و برای رادیولوژیست ارسال می‌شود. |
رادیوگرافی زانو در فناوری دیجیتال
در سیستم‌های Digital Radiography (DR) یا Computed Radiography (CR)، پرتوها توسط حسگرهای دیجیتال ثبت می‌شوند. مزیت آن‌ها عبارت است از:
دُز کمتر تابش در مقایسه با فیلم‌های کلاسیک؛
نمایش آنی تصویر و قابلیت اصلاح نور و کنتراست؛
بزرگ‌نمایی نواحی ظریف مثل سطح کندیل‌ها؛
آرشیو در سیستم PACS برای مقایسه با تصاویر آینده.
در مراکزی مانند مرکز رادیولوژی و سونوگرافی راد، تمامی تصویربرداری‌های زانو با سیستم دیجیتال انجام می‌شود تا بالاترین وضوح و کمترین دُز تابش برای بیمار حاصل شود.
خطاهای رایج و تفسیر نادرست تصاویر
چرخش اندام: باعث تغییر ظاهری محور استخوان‌ها و ارزیابی اشتباه زاویه می‌شود.
اکسپوژر زیاد یا کم: منجر به کاهش کنتراست استخوانی یا جزئیات بافت نرم می‌شود.
خطای بزرگ‌نمایی (Magnification): در نماهای غیرمرکزی ممکن است فاصله بین استخوان‌ها غیرواقعی نشان داده شود.
وجود فلز یا سایه‌های خارجی: زنجیر، دکمه یا گیره می‌تواند باعث آرتیفکت و تفسیر غلط شود.
تکنسین باید قبل از خروج بیمار از اتاق، کیفیت تصویر را کنترل کرده و در صورت نیاز تصویر تکراری با دُز حداقل انجام دهد.
مزایا و محدودیت‌های رادیوگرافی زانو
| مزایا | محدودیت‌ها |
|---|---|
| سریع، در دسترس و کم‌هزینه | بافت نرم مثل منیسک یا لیگامان‌ها دیده نمی‌شود |
| دقت بالا در تشخیص شکستگی و آرتروز | تصاویر دو بعدی هستند و عمق واقعی را نشان نمی‌دهند |
| قابل استفاده برای پیگیری درمان و جراحی | در بیماران باردار باید با احتیاط بسیار انجام شود |
| امکان پردازش دیجیتال و مقایسه تصاویر | خطاهای موقعیت‌دهی ممکن است تفسیر را دشوار کند |
نکات تخصصی برای پزشکان و تکنسین‌ها
زاویه تابش در نما AP: پرتو مرکزی باید حدود ۵ درجه کاودال (پایین‌سوی) باشد تا مفصل تیبیوفمورال دقیق دیده شود.
در نما جانبی: محور فمور و تیبیـا باید در یک صفحه باشند و استخوان‌های پاتلا کاملاً مشخص باشد.
در نما وزن‌بر: برای ارزیابی آرتروز، بهتر است بیمار روی دو پا بایستد تا فضای مفصلی در شرایط فیزیولوژیک دیده شود.
در بیماران چاق یا با تورم زیاد: می‌توان زاویه پرتوی مرکزی را کمی افزایش داد تا اعوجاج کاهش یابد.
ارزیابی پس از عمل: مقایسه با تصویر قبل از جراحی یا پروتز الزامی است.
تفسیر گزارش رادیوگرافی زانو
در گزارش تخصصی رادیولوژی، معمولاً نکات زیر ذکر می‌شود:
وضعیت استخوان‌ها (یکپارچگی، تراکم، وجود شکستگی یا ضایعه).
فضای مفصلی و الاینمنت زانو.
وجود افیوژن، کلسیفیکاسیون یا جسم آزاد مفصلی.
یافته‌های سازگار با آرتروز یا آرتریت.
وضعیت پاتلا (ارتفاع، زاویه، دررفتگی جزئی).
هرگونه تغییر پس از جراحی (پلیت، پیچ، پروتز).
رادیوگرافی زانو در پزشکی ورزشی
در ورزشکاران، زانو از شایع‌ترین نقاط آسیب است. رادیوگرافی اولین ابزار ارزیابی در موارد زیر است:
پارگی لیگامان‌ها (با یافته‌های غیرمستقیم مثل افزایش فاصله مفصلی).
شکستگی‌های استرسی در کندیل‌ها.
دررفتگی یا نیمه‌دررفتگی پاتلا.
ارزیابی پس از جراحی آرتروسکوپی یا تعویض جزئی مفصل.
در ترکیب با MRI، می‌توان تصویر جامعی از ساختار استخوانی و بافت نرم به‌دست آورد.
نکات حفاظت در برابر اشعه
در رادیوگرافی زانو نیز اصل ALARA باید رعایت شود:
انتخاب کمترین mAs ممکن با حفظ کیفیت تصویر.
استفاده از collimation دقیق برای ناحیه مورد نظر.
محافظت از اندام‌های تناسلی با پیشبند سربی در صورت امکان.
ثبت دُز پرتویی برای کنترل کیفیت و مقایسه با استانداردهای مرجع.
نتیجه‌گیری
رادیوگرافی زانو همچنان نخستین ابزار تشخیص آسیب‌ها، آرتروز، و ناهنجاری‌های استخوانی این مفصل است. با وجود پیشرفت فناوری‌های پیشرفته مانند MRI و CT، رادیوگرافی ساده به دلیل سادگی، سرعت، هزینه پایین و اطلاعات ارزشمند، جزء ضروری هر مرکز تصویربرداری است.
ترکیب سیستم‌های دیجیتال، پروتکل‌های حفاظت از بیمار، و تفسیر تخصصی رادیولوژیست، کیفیت تشخیص و ایمنی بیمار را به بالاترین سطح می‌رساند.
معرفی مرکز رادیولوژی و سونوگرافی راد
مرکز رادیولوژی و سونوگرافی راد با بهره‌گیری از سیستم‌های رادیوگرافی دیجیتال و تجهیزات کم‌دُز، خدمات کامل تصویربرداری از مفصل زانو و سایر اندام‌ها را ارائه می‌دهد.
تمامی رادیوگرافی‌ها در این مرکز با دقت بالا، دُز پایین و در محیطی آرام انجام می‌شود. تصاویر بیماران در سامانه PACS ثبت شده و رادیولوژیست متخصص، گزارش تشخیصی دقیق و قابل فهم را ارائه می‌کند. لینک تصاویر در لحظه برای بیمار ارسال خواهد شد.
منابع
- Cleveland Clinic — Knee X-Ray: Anatomy, Procedure & Results
- Radiopaedia — Knee AP View
- Musculoskeletal Key — Plain Radiography of the Knee
- PMC Journal — Digital Radiography in Orthopaedic and Trauma Imaging (PMCID : PMC3094611)
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.